Föstudagurinn 19. nóvember 2021 var sögulegur í tónlistarlífi landamanna. Þá var vígður í Hörpu nýr flygill sem Reykjavíkurborg og ríkissjóður gáfu húsinu í tilefni af 10 ára afmæli þess. Það var sjálfur Víkingur Heiðar Ólafsson sem vígði flygilinn með frábærum tónleikum, þar sem hann lék verk eftir Mozart.

Í upphafi spjallaði Víkingur við tónleikagesti, sagði frá Mozart og verkum hans, áhrifum hans á tónlistarsköpun, og á hann sjálfan sem einleikara. Víkingur lagði til að flygillinn fengi nafnið Sleipnir, því þó hann væri vissulega ekki áttfættur eins og hinn goðsagnakenndi hestur Óðins, þá hefði hann marga sömu eiginleikana; orðaði það einhvernveginn svo að Sleipnir færi loft og lög jafnt sem láð og á sama hátt flygi tónlistin á vængjum hans í hæstu hæðir.

Það var magnað að vera viðstddur þessa stund í Hörpu; tónlistin hreyfði allan tilfinningaskalann og einleikarinn auðvitað frábær, eins og allur heimurinn hefur áttað sig á fyrir löngu. Takk fyrir mig.

Á tíu ára afmæli Hörpu er vert að fagna þeirri framsýni að halda áfram fullum fetum og ljúka við bygginguna, þrátt fyrir efnahagshrun. Og minnast um leið þess formyrkvunarafturhalds sem hafði hátt með kröfur sínar um að hætta framkvæmdum – jafnvel að láta húsið standa ókarað um aldur og ævi þeirri hugmynd til háðungar að byggja glæsilegt tónleikahús í höfuðborginni. Þeir sömu halda sig til hlés nú um stundir, enda í besta falli broslegir í ljósi sögunnar. 

Tölum um hesta

Benedikt Línda og Sigríður Ævarsdóttir

Nýhöfn, 2021

Tölum um hesta er ný bók eftir hjónin Benedikt Líndal og Sigríði Ævarsdóttur, sem kalla sig reyndar „bara“ Benna og Siggu í bókinni. Höfundarnir skiptast á að skrifa einstaka kafla, flesta stutta og hnitmiðaða. Þrátt fyrir þetta er bókin á engan hátt sundurlaus, heldur rennur hún vel og snuðrulaust fram, það er enda mikill samhljómur með þeim hjónum þegar kemur að viðhorfum til hestsins, tamninga og hestamennsku yfirleitt.

Það er einmitt innileg virðing og hlýja í garð þessarar undursamlegu skepnu sem einkennir skrifin. Hér eru ráðleggingar til hestamanna, nokkrar „sögur úr sveitinn“ af hrossum, stóðlífi, áföllum og gleðistundum. Benni segir frá áherslum sínum við tamningar og kennslu, ásamt reynslu- og dæmisögum, en Sigga er meira í heimspekilegum vangaveltum um innra eðli hestsins og samspili manns og hests. Segja má að kjarnann í umfjölluninni megi hnoða í eitt orð: samstarf. Að öll nálgun gangi út frá því að um samstarf manns og hests sé að ræða.

Í bókinni eru margar mjög fallegar myndir, sem Sigga hefur málað, og setja þær sterkan svip á ritið.

Þetta er skemmtileg bók, full af hlýju, virðingu og fallegum hugsunum.

Uppreisn Jóns Arasonar

Ásgeir Jónsson

Almenna bókafélagið, Rvk. 2020

Örlög Jóns Arasonar og sona hans er án efa einn af þeim atburðum í sögu þjóðarinnar sem hvað lífseigastur hefur verið hingað til – og verður væntanlega enn um sinn, þó liðin séu rétt 471 ár frá aftöku í Skálholti 7. nóvember 1550, uppgröftur líka árið eftir, þvottur í Vígðulaug á Laugarvatni og flutningur norður til Hóla þar sem Líkaböng tók á móti líkfylgdinni með hringingu án aðstoðar mannshandar; þessi ytri rammi píslarsögu síðasta kaþólska biskupsins á Íslandi lifir með þjóðinni. 

Hin pólitísku og efnahagslegu átök sem leiddu til aftökunnar eru hins vegar fæstum kunn, öðrum en fræðimönnum og grúskurum. Trúarleg og menningarleg áhrif siðaskiptanna eru hugsanlega einhverjum nær, a.m.k. undirrituðum sem hefur starfað við bókmenntasögukennslu í framhaldsskólum lengst af starfsæfinni.

Mér var því mikill fengur að bók Ásgeirs Jónssonar, sem varpar nýju ljósi á atburði og þróun mála hér á landi á 16. öld. Það voru víst ekki bara „Spánverjavígin“ á 17. öld sem Jón lærði gerði skil í riti sínu, heldur fjöldamorð á  Englendingum í Grindavík á 15. öld og á Dönum um Reykjanes og Suðurland á þeirri sextándu. 

En þó Íslendingar hafi staðið í harðri innbyrðis valdabaráttu á sama tíma forðuðust þeir að langmestu leyti að drepa hverjir aðra, kannski lærdómur frá Sturlungaöld hafi verið bitur? Eða þetta lýsandi dæmi um inngróið útlendingahatur?

Ásgeir reynir að draga upp mynd af persónu Jóns biskups, og hans nánustu, ekki bara út frá umsögnum annarra í skrifuðum heimildum, heldur einnig með því að draga ályktanir um manninn út frá gjörðum hans og kveðskap, og tekst það bara bærilega. 

Þetta er sem sagt afar fróðleg bók fyrir óupplýsta, og ekki skemmir að hún er vel skrifuð, án málalenginga og uppskrúfaðrar fræði, og því mjög aðgengileg fyrir alþýðu manna. Mæli með því að fólk kynni sér þetta efni.

Ekki dregur svo úr gildinu að í sérstökum viðauka er veraldlegur kveðskapur Jóns Arasonar.

Fjarvera þín er myrkur

Jón Kalman Stefánsson

Benedikt, Reykjavík 2020

Þetta er langhundur, það verður að segja það eins og það er, tæpar 500 síður. Það verður líka að segja það eins og það er að þessi skáldsaga hefði þolað þó nokkurn niðurskurð, a.m.k. 20% eða 100 síður til að byrja með.

Jón Kalman hefur um hríð verið minn uppáhaldshöfundur. Hann skrifar alveg gullfallegan texta og hefur vald á djúpri persónusköpun, það verður ekki af honum tekið. En það hefur verið að teygjast ansi mikið úr honum með tímanum og gæðin hafa ekki aukist í réttu hlutfalli við fjölgun blaðsíðna. „Gömlu sögurnar“ eru með öll hin betri element höfundarins, þó mun styttri séu.

Forsíðan er af girðingu, sem er táknrænt því fólk getur verið óttalegir staurar. En girðingarstaurar „halda líka öllu uppi“ og eins og í „Sumarljósi og svo kemur nóttin“ er nokkuð verið að huga að girðingum.

Þetta er fjölskyldu- og ættarsaga, samskipti kynjanna nokkurra kynslóða sömu fjölskyldunnar eru í forgrunni og flakkað milli tímaskeiða, svona 120 ár fram og til baka, án þess tímaflakkið verði nokkurn tímann truflandi.

Meginkostir þessarar sögu er persónusköpunin, næm sálfræðileg innsýn og hæfileiki til að koma líðan fólksins til skila til lesandans. Að þessu sögðu setur söguna niður í lokin, þegar höfundurinn fer að láta persónur útskýra sjálfar sig í sendibréfum sín í milli. Það hefði mátt skera allar 100 síðustu blaðsíðurnar aftan af án þess nokkuð hefði glatast af þekkingu lesandans á tilfinningalífi viðkomandi persóna.

Eitt meginhreyfiaflið í sögunni er gredda. Það er stöðug standpína í gangi, og þegar kemur að standpínu nr 50 (eða þar um bil) finnst manni jafnvel nóg komið. Vandamálið er jafnan það að karlmönnunum blýstendur til annarra kvenna en sinna eigin og konurnar hafa sömuleiðis fyrst og fremst kynferðislegan áhuga á öðrum en eiginmönnum sínum. Segja má að girðingavinnusenan úr Sumarljósi (fyrir þá sem það hafa lesið) sé hér margendurtekin, kynslóð fram af kynslóð.

Þetta er sem sagt saga forboðinna ásta. Togstreitan milli skyldunnar við börn sín og fjölskyldu annars vegar og hamingjunnar hins vegar. Hamingjan lætur ævinlega í minnipokann fyrir skyldunum og í því felst hin mikla lífsgáta og tregi.

Hinn megin kosturinn er textinn. Heilu blaðsíðurnar eru stráðar orðaperlum sem mynda samhengi djúprar málsháttavisku. Titillinn er eitt dæmi um þetta: „Fjarvera þín er myrkur“.

Það er fyrir þetta tvennt sem hægt er að ljúka bókinni, persónusköpunina og snilldartilþrif í meðferð málsins.

Vonandi verður næstu bók betur ritstýrt, eitthvað knappari, án þess þó að allar fallegu línurnar verði bútaðar í spað. Því það má auðvitað ekki.

Skrifað 8. október 2021

Englaryk

Guðrún Eva Mínervudóttir

JPV útgáfa

Reykjavík 2014

Ekki er ég fastur lesandi Guðrúnar Evu en gæti hugsað mér að kanna höfundarverk hennar betur.

Þetta er vel skrifað, það vantar ekki, ljúfur og fallegur texti, og sögunni vindur hnökralaust fram. Segir af unglingsstúlku í Hólminum og fjölskyldu hennar. Hvörf verða þegar hún hittir Jesú bróður besta á götu úti í sólarlandaferð.

Flækjan sem leysa þarf úr eru þau áhrif á fjölskyldu, vini og nærsamfélag sem það hefur að hún segir frá atburðinum og breytir hegðun sinni í samræmi við hina trúarlegu upplifun.

Persónur eru dregnar nokkuð skýrum dráttum, þær eru trúverðugt, „venjulegt millistéttarfólk“ og fremur viðkunnanlegt barasta.

Helst er að skorti meiri dýpt í þetta allt saman, fyrir minn smekk. Meiri andstæður og átök. Lesandanum er hvergi ögrað að ráði, honum er nokkurn veginn sama um þetta fólk, en söguefnið gefur vissulega tilefni til að kafa dýpra í sálarangist unglingsstúlku á kynþroskaaldri sem lendir upp á kant við fjölskyldu, vini og samfélagsnormin.

En mjög læsileg bók og ábyggilega mörgum að skapi. Því ekki vilja allir hart undir tönn, heldur kjósa fremur auðmeltari rétti.

Skrifað 09.11.21

Eldur í höfði

Karl Ágúst Úlfsson

Benedikt bókaútgáfa

Reykjavík 2021

Karl Ágúst er vitaskuld landskunnur og dáður höfundur, já og hæfileikaríkur listamaður á mörgum sviðum, en þetta mun vera fyrsta skáldsagan, þó ótrúlegt megi virðast að ekki finnist annað slíkt verk í bólgnu safni hans.

Eldur í höfði fjallar um geðsjúkan mann, þráhyggju hans og veruleikafirringu, og kallast að því leyti á við verkið „Vertu úlfur“ (sem ég hef reyndar ekki lesið heldur „aðeins“ séð í Borgarleikhúsinu). En þetta átti ekki að vera um Unnsteinsson heldur Úlfsson.

Ég verð að segja að nákvæmar útlistanir á stærðfræðiformúlum, verkfræði- og tónfræðilegum úrlausnarefnum eru með miklum ólíkindum, a.m.k. fyrir leikmann á þeim sviðum, og ímynda ég mér, að því gefnu að ekki sé um helberan skáldskap að ræða, að höfundurinn hafi ekki hrist þau vísindi öll fram úr ermi náttsloppsins við kaffidrykkju einn gráan sunnudagsmorgun.

En þetta er býsna góð skáldsaga. Vel fléttuð og vel skrifuð. Og ekki 1000 blaðsíður af málalengingum, eins og nú eru nokkuð í tísku hjá „betri höfundum“. Hér er textinn markviss og á köflum meitlaður, en kemur á sama tíma vel til skila hugarórum og ímyndunarveiki bilaðs manns. Sögupersónunnar. Sem er ekki sjálfgefið að takist. Vel gert.

Ég bíð spenntur eftir næstu skáldsögu Karls Ágústs Úlfssonar.

Skrifað 2. okt. 21