Halda áfram að lesa →

Margt er miður fallegt í menningarsögunni. Nýlendukúgun, arðrán, þjóðarmorð, þrældómur, kynhneigðarkúgun, lista- og menningarrán. O.s.frv. Grundvöllur velsældar „hins vestræna heims“ er ekki falleg saga. 

Nú er mjög til umræðu hvað má og hvað má ekki. Gamlar „barnagælur“ eru bannaðar vegna rasisma í orðfæri og viðhorfum til blökkumanna. Gömul málverk í stofnunum mega ekki lengur hanga þar á veggjum því þær minna á aldalanga kúgun og hlutgervingu kvenna. Ófatlaður maður má ekki leika fatlaðan á sviði Þjóðleikhússins af því það er niðurlægjandi og dæmigert fyrir jaðarsetningu og útskúfun fatlaðra. Ekki má dubba fólk af hinum hvíta kynstofni upp í asískt gervi í óperu sem gerast á í Japan, því það er menningarnám, niðurlægjandi tákn um ofríki og menningarlega nauðgun hins vestræna heims. Deilt er um hvort breyta megi bókmenntaverkum fyrri tíma til að þau falli að smekk nútímans – að „rétthugsun“ hins upplýsta og frjálslynda nútímamanns, þar sem ekkert ER lengur, enginn sameiginlegur grundvöllur að standa á, heldur einungis þær tilfinningar og „upplifanir“ sem hrærast innan þess sólkerfis sem hver og einn einstaklingur er. Kynin eru ekki lengur tvö heldur jafnmörg þeim lífverum sem teljast til tegundarinnar homo sapiens. 

Við hjónin fórum á sýningu Íslensku óperunnar, Madama Butterfly e. Puccini. Sýningin komst í fréttirnar þegar hljóðfæraleikari í Synfóníunni kvartaði undan því menningarnámi sem felst í því að hvítir voru farðaðir sem asískir. Þátttakandi í sýningunni „kom fram“ og lýsti óhugnaði sínum yfir því að hafa tekið þátt í þessari aðför að japanskri menningu og lýsti því yfir að hann myndi ekki taka þátt í þessu framar – þ.e. að láta farða sig. Fólk skiptist óðar í tvær fylkingar um þetta málefni. 

Sýningin var ljómandi. Söngurinn var framúrskarandi, svona eins og vit mitt gagnast til að dæma um það. Hye-Youn Lee söng aðalhlutverkið og heillaði óperugesti. Stórkostleg söngkona. Sjálfsagt er það heppilegt í ljósi umræðunnar að hún er einmitt japönsk sjálf. Arnheiði Eiríksdóttur, sem syngur líka afbragðsvel, þurfti hins vegar að farða og klæða í japanska þjónustu, og fleiri lentu í þeim menningarfasisma. Egill Árni Pálsson söng hitt aðalhlutverkið og þessi gamli nemandi minn úr Reykholtsskóla gerði það listavel. Og allir söngarvar stóðu sig vel, þannig að tónlistin naut sín og hreyfði við áheyrendum, jafnvel gömlum þverhaus eins og undirrituðum.

Ekki verður því neitað að sagan í óperunni er alveg dæmigerð óperusaga fyrri tíðar. Þetta er hefðbundin karlrembusaga; konan er saklaust og viðkvæmt blóm, í erfiðri félagslegri og efnahagslegri stöðu, sem er „bjargað“ af forríkum karli, sem svíkur hana auðvitað við fyrsta tækifæri, og hún, með öllu ósjálfbjarga þegar karlsins nýtur ekki við, drepur sig í örvæntingu ástarsorgar í lok leiksins. Um þetta eru nánast allar klassískar óperur.

Og sagan endurspeglar líka ofríki hins vestræna, hvíta heims. Bandaríska herveldið veður yfir japanska þjóð. Hvítur herforingi veður yfir japönsku kvenþjóðina. Forríkur, hvítur, miðaldra karl veður yfir fátæka alþýðu.

Það er margt ógeðfellt í þessari sögu, sem „gerist snemma á síðustu öld“ eins og óperustjórinn skrifar í aðfararorðum sýningarskrár. Þar segir Steinunn Ragnardóttir líka að umfjöllunarefnið sé „tímalaust því tilfinningar okkar breytast ekki og mennskan verður alltaf söm við sig“ og að óperan fjalli „um ódauðlega ást og vonina sem veitir tilgang í ömurlegum aðstæðum.“ Vonin sé „eitt sterkasta aflið sem við eigum og svo lengi sem hún lifir getum við umborið næstum allt.“

Það stakk mig ekki að hvítir leikarar og söngvarar hafi verið farðaðir og dubbaðir upp í japönsk klæði. Það er einmitt það sem leikarar gera; þeir setja sig í gervi annarra, „leika“. Þess vegna köllum við svona gjörning „leikrit“. Og ekkert við það að athuga.

Hins vegar gætu alvöru baráttumenn fyrir frelsi, jafnrétti og efnahagslegum jöfnuði hafið upp raust sína með fullum rétti. Því ef  sagan sem óperan segir er dæmi um þær tilfinningar og þá mennsku sem við viljum að verði alltaf söm við sig, lýsi þeirri ást sem við viljum að sé ódauðleg og þá von sem við viljum bera í brjósti til að umbera næstum allt – ja, þá er illa komið fyrir mannkyninu. Viljum við að konur séu valdalausar gólfmottur fyrir ríka karla? Viljum við að eina von fólks í „fjarlægum“ heimsálfum sé að forríkur karl úr velsældarheimi bjargi því úr tilgangsleysi og vonleysi eigin lífs og menningar? Viljum við að hugmyndin um hina sönnu, ódauðlegu ást byggist á því að konan sé undirlægja, sem á hvorki framtíð né von án karls? Forríks auðvitað.

Mín tillaga er að Íslenska óperan hætti að birta þýðingar á texta verkanna á sjónvarpsskjám í salnum. Þá gæti fólk notið tónlistarinnar og söngsins, óvitandi um og ótruflað af allri þessari kvenfyrirlitningu, nýlendufasisma, kúgun og menningarnámi sem frásögnin er uppfull af og er matreidd ofan í það á skjáum. 

Fyrir utan það hve mikill endemis leirburður textinn er.

Tveir góðkunningjar mínir gáfu út ljóðabækur í haust, Jón Hjartarson og Pétur Önundur Andrésson. Um þær hefur verið heldur hljótt, enda ekki náð eyrum þeirrar elítu sem stjórnar bókmenntaumfjöllun í þessu landi og talar við sjálfa sig á víxl í fjölmiðlum. Þær eru þó þess verðar að séu lesnar, og hafðar á náttborðum til að grípa í í framhaldinu.

Pétur Önundur er ódeigt ljóðskáld og gefur sínar bækur út sjálfur. „Þögn vatnsins“ er að því er næst verður komist níunda ljóðabók hans. Pétur yrkir aðgengileg ljóð á skiljanlegu máli, en rembist ekki við að vera torræður og myrkur. Það er ró yfir einföldu ljóðmálinu, sem leiðir lesandann í djúpa dali hugans, þar sem friðsæld ríkir og einlægni.

Náttúran skipar stóran sess í þessari bók, landið, gróðurinn, dýralífið, og fléttast saman við minningar höfundarins.

„Vorkoma

sumarbyrjun

marka líf þitt

eins og lítið lamb

svo þú þekkir

upp frá því

hamingjuna

á litnum“

Ljóðin eru hápólitísk en hvergi að finna boðunartón, stríðsrekstur, jafnt úti í hinum stóra heimi sem gegn náttúrunni, er afgreiddur með sömu stóisku rónni og bernskuminningar.

„Greiddu hár þitt

kolsvarta tíð

fléttaðu í það vor

gróandann

fangaðu ilminn

megnan af lífi og ást

greiddu gangstíg draumsins

vaktmaður betra lífs“

og

„Múr sem féll

reistur af

hugsjónamönnum

harðstjórum sjálfshyggjunnar

hruninn vegna smitandi isma

draumum auðsins

gamlir garðar sögunnar

réttlæta ekki nýja“

Öll hugsun og boðskapur Péturs rennur fram í þungum straumi en án boðafalla. Hann yrkir

„fyrir venjulegt fólk

lesið syngið elskið

mætist á miðri leið

og hlustið“

Það er hægt að ferðast um þessa bók í einum áfanga án þess að hnjóta í úfnu orðahrauni. En þangað er líka hægt að fara aftur og aftur og nesta sig í friðsælum lautum.

Segja má að Pétur Önundur sé sannkallaður „vaktmaður betra lífs“.

Bergsveinn Birgisson og Þormóður Torfason fylgdu mér í gegn um jólahátíðina. Það verður að segjast að þeir voru góðir fylgdarmenn. Bergsveinn skrifar góðan texta og saga Þormóðar er forvitnileg, svo ekki sé meira sagt. Þormóður mun hafa verið nánast þagaður í hel af seinni tíma mönnum, sem héldu á móti Árna Magnússyni vel og skilmerkilega á lofti.

Ekki eru til ítarlegar heimildir um alla þætti í sögu Þormóðar og leyfir Bergsveinn sér að skálda í eyðurnar, m.a. samtöl og líklega atburðarás þegar þannig stendur á. Þeim innleggjum sínum gerir höfundur skilmerkilega grein fyrir.

Hvað sem öðru líður eru heimildir nægar til að halda því fram að Þormóður var frumkvöðull í handritarannsóknum og söfnun. Hann er nefndur í framhjáhlaupi í bókmenntasögu, sem hálfgerður svikari við málstaðinn, sennilega af því hann vann fyrir erlent konungsvald, sem ekki var upp á pallborðið á tímum þjóðernisrómantíkur.

En þetta er sem sagt sannkallað gúmelaði.

Bærinn brennur

Síðasta aftakan á Íslandi

Þórunn Jarla Valdimarsdóttir

JPV útgáfa, Reykjavík 2021

Bærinn brennur fjallar um Illugastaðamorðin 1828 og afleiðingar þeirra, þar sem í brennidepli eru síðustu aftökurnar á Íslandi. Þetta er sagnfræðilegt rit, þar sem unnið er upp úr mörgum og mis–jöfnum tiltækum heimildum. Höfundur rekur skilmerkilega traustustu heimildina, dómsskjölin sem öll liggja fyrir með lýsingum sakborninga og vitna á atburðum og ástæðum þeirra. Einnig rekur höfundur ítarlega frásagnir „sagnamanna“ af þessum atburðum, ber þær saman og sagnirnar við fyrirliggjandi staðreyndir úr dómsskjölum. 

Bókin er skrifuð í minningu Eggerts Þórs Bernharðssonar, sem lést 2014, og tileinkuð honum. Eggert var eiginmaður Þórunnar Jörlu. Hann var líka afkomandi Guðmundar Ketilssonar, bróður Natans þess er myrtur var á Illugastöðum, ásamt Fjárdráps-Pétri, sem staddur var óforvarindis á bænum þessa örlagaríku nótt í janúar 1828.

Bókin „var skrifuð til að koma tryggari heimildum á framfæri og leiðrétta það sem hægt var í frásögn sagnamanna“ (324). Eggert hafði unnið að því alllengi fyrir andlát sitt að safna heimildum um þennan atburð, því honum sveið, skv. höfundi, að sitja undir sögusögnum um að Guðmundur Ketilsson, forfaðir hans, hafi af hefndarþorsta tekið að sér hlutverk böðuls er morðinginn Friðrik Sigurðarson, og samverkakona hans, Agnes Magnúsdóttir, voru hálshöggvin á Þrístöpum 1830. 

Það verður að segja það eins og það er að eftir lestur þennan er maður mun upplýstari um atburði en verið hafði. Hér er sagan skilmerkilega rakin upp úr marktækum heimildum, en jafnframt varpað ljósi á það hvernig munnmæli og frásagnarlistin skapa sinn eigin veruleika. „Hryllingurinn smaug inn í hug alþýðu, sögur fóru á kreik og komust í bækur“ (307). Helstu skriflegar heimildir, fyrir utan dómskjöl, eru frá Tómasi Guðmundssyni í Miðhópi, Brynjólfi Jónssyni á Minna-Núpi, Gísla Konráðssyni og Espólín. Frásagnir þeirra eru að sumu leyti samhljóma, jafnvel byggðar hver á annarri, en stangast á í öðru, eins og slíkra frásagna er siður. Þá er og að minnast á sögu Hönnuh Kent, Náðarstund, sem ég las fyrir nokkrum árum, og kvikmynd Egils Eðvarðssonar, Agnes, frá1995, sem kannski hafa haft mest áhrif á hugmyndir almennings í nútíma um þessa hörmungarviðburði.

Ekki verður efni bókarinnar rakið hér, best er að hver lesi hana fyrir sig, það er þess virði. Þó er rétt að segja að það kemur þeim er hér skrifar nokkuð á óvart að uppgötva það hve mikill óþverri Friðrik Sigurðarson í Katadal hefur verið. Siðblindur þjófur, dýraníðingur, lygalaupur – og morðingi. Því er það merkilegt að tekist hafi að gera úr honum nokkurskonar píslarvott og hetju. Það er vel rakið í bókinni hvernig Jóhann Tómasson, og fleiri prestar sem umsorguðu Friðrik á Þingeyrum fyrir aftökuna, gerðu í því, í anda trúfræði þess tíma, að sannfæra alla um kristilega umbót sakamannsins; það var lykilatriði frá guðfræðilegu sjónarhorni að hann hafi sanniðrast gjörða sinna og beygt sig undir náð guðs og falið sig honum á vald. Ekki færri en þrír prestar höfðu þann starfa að snúast í kringum Friðrik síðustu vikurnar til að hugga illmennið, sannfæra það um guðlega forsjón og veita náðarmeðulin. Nákvæmar lýsingar eru og í öllum þessum ritum á ferð hans að aftökustaðnum, hegðun hans þar og hetjulegum viðbrögðum síðustu andartökin. Þetta allt er í upphöfnum helgisagnastíl og stangast að einhverju leyti á við traustari heimildir, t.d. í bréfum Blöndals sýslumanns á Hvammi í Vatnsdal sem var rannsakandi og dómari í málinu.

Agnes, aftur á móti, er afgreidd hjá sagnameisturum í stuttu máli. Hún hitti einn prest, ungan og óreyndan aðstoðarprest sem hún bað um sjálf, daginn fyrir aftökuna. Lítið er gert úr henni og engar helgimyndir upp dregnar, sambærilegar og af Friðriki. Hún er geymd afsíðis meðan hausinn er hogginn af honum, sögð dauðadrukkin og hálfrænulaus, og hafi beðið um að þessu yrði lokið af í snarhasti.

Natan Ketilsson hefur verið hrokafullur spjátrungur. Ekki leikur vafi á því að hann beitti Sigríði Guð-mundsdóttur, nýfermdri vinnustúlku, kynferðislegu ofbeldi í nafni „húsbóndaréttar“ skv. húsagatilskipun þessara tíma, og sennilega Agnesi líka – húsbóndinn átti og mátti og réði öllu á heimilinu, þannig að vinnufólkið varð að hlýða því sem hann sagði. Og eiginkonan. Og börnin. Samband Natans og Agnesar er þó að öllum líkindum flóknara og þar tengist Vatnsenda-Rósa inn í atburðarásina.

Fólk var fátækt á þessum tíma og þjófnaðir til að hafa í sig og á ekki óalgengir. Skv. heimildum var ástandið hvað þetta varðar talið hvað verst í Húnavatnssýslum. Því er ekki með öllu óskiljanlegt að fátækt og langsoltið fólk hafi stolið einu og einu lambi eða sauði, hirt lambshræ í úthögum sér til matar o.s.frv.

En lýsingarnar á framferði Friðriks fara út fyrir þau mörk sem afsaka má þannig. Sigríður og Agnes eiga sér þær málsbætur að Natan hafi farið illa með þær bæði líkamlega og tilfinningalega, hann „skammaði“ þær, þ.e. dró yfir þær skömm. Beitti þær kynferðislegu ofbeldi sem sagt. Þessi þrjú, Friðrik, Agnes og Sigríður, ásamt sauðamanninum Daníel, kjöftuðu sig saman upp í að myrða Natan. Vitandi, og mjög hvetjandi, var Þorbjörg, móðir Friðriks, og Sigurður faðir hans einnig vitorðsmaður þó ekki væri sérstakur hvatamaður að því að gera son sinn að morðingja eins og móðirin. Fjárdráps-Pétur er varla nefndur í alþýðusögnum, hann þótti ekki nógu merkilegt fórnarlamb til að hafa með í sganaminninu. Tvö kaldrifjuð morð voru framin með hamri og sveðju, og að lokum eldi, en læknirinn og hómópatinn Natan aðeins þess verður að komast í alþýðusagnir og bækur sagnamanna.

Öll þessi hlutu refsingu. Friðrik, Agnes og Sigríður öll dæmd til dauða af Blöndal. Sigríður hlaut þó náð frá öxinni en var dæmd til þrældóms í Kaupinhafn, þar sem hún lést fáum árum seinna. Þorbjörg morðingjamóðir var dæmd til 5 ára refsivistar í Kaupmannahöfn og kom heim til Íslands aftur að afplánun lokinni. Sigurður bóndi í Katadal var húðstrýktur, sem og Daníel sauðamaður. 

En sem sagt, þetta er vel skrifuð bók og fróðleg, ekki síst fyrir þær sakir að hún rekur alla þræði, bæði hin vottuðu dómskjöl og ritaðar sagnir „sagnamanna“ sem reiddu sig ekki síður á munnmæli og alþýðufrásagnalist en beinharðar heimildir. Þannig var nú það.

Hvet fólk til að lesa.